© 2008 Νίκος Σαραντάκος
Προειδοποίηση: αν θέλετε απλώς να μάθετε ποια ελληνική λέξη είναι η ρίζα της λ. τουρνουά, η απάντηση είναι τόρνος. Και για να μην κάνω μισές δουλειές, οι απαντήσεις στην άσκηση 3 της σελίδας 12 του βιβλίου αρχαίων ελληνικών της Α’ Γυμνασίου είναι οι εξής:
τουρνουά από τη λ. τόρνος
τζίρος από τη λ. γύρος
φαντεζί από τη λ. φαντασία (αυτό ήταν εύκολο)
παρλάρω από τη λ. παραβολή (δείτε εδώ για περισσότερα)
πιάτσα από τη λ. πλατεία (ή μάλλον από το πλατεία οδός)
σκιτσάρω από καμιά λέξη· είναι λάθος του βιβλίου ή μάλλον λάθος του Λεξικού Μπαμπινιώτη· αλλά η λέξη την οποία εννοούν, είναι η λέξη σχέδιος (ή, πιο απλά, σχέδιον).
Αν θέλετε να μάθετε λίγο περισσότερα για την ιστορία της λέξης τουρνουά, συνεχίστε το διάβασμα!
Πέρυσι, δηλαδή το 2007, από τα μέσα Σεπτεμβρίου και μετά, παρατήρησα μια ασυνήθιστη κίνηση στις επισκέψεις του ιστοτόπου μου. Ένα γλωσσικό άρθρο που είχα γράψει, ξαφνικά παρουσίασε δεκαπλασιασμό των επισκεπτών του. Όπως διαπίστωσα, όλοι σχεδόν οι επισκέπτες έρχονταν μέσω google, και είχαν κάνει αναζήτηση ψάχνοντας για την «ετυμολογία της λέξης τουρνουά» ή «ελληνική ρίζα του τουρνουά» ή κάτι τέτοιο. Το άρθρο εκείνο μιλούσε πράγματι, μεταξύ άλλων, για το τουρνουά.
Στην αρχή σκέφτηκα πως σε κάποιο τηλεοπτικό ή ραδιοφωνικό κουίζ θα είχε μπει αυτή η ερώτηση, αλλά μετά είδα το ενδιαφέρον για τη ρίζα της λ. τουρνουά παρέμενε· πράγματι, επί είκοσι μέρες είχα είκοσι επισκέπτες κάθε μέρα που έψαχναν για τη ρίζα του τουρνουά. Τελικά, καθώς ξεφύλλιζα το βιβλίο αρχαίων ελληνικών
της 1ης Γυμνασίου, βρήκα τη λύση στο μυστήριο: στο πρώτο κεφάλαιο, υπάρχει μια άσκηση για τα αντιδάνεια όπου ζητείται από τους μαθητές να βρουν, με τη βοήθεια λεξικού, την ελληνική ρίζα διάφορων λέξεων, μεταξύ των οποίων και το τουρνουά. Βέβαια, για να το βρουν αυτό οι μαθητές πρέπει να έχουν ή το λεξικό του Τριανταφυλλίδη ή το μεγάλο του Μπαμπινιώτη, γιατί το μικρό (Σχολικό) του Μπαμπινιώτη δεν έχει την ετυμολογία.
Καθώς τώρα έχουμε και πάλι Σεπτέμβρη και βλέπω να ξαναρχίζουν οι αναζητήσεις, σκέφτομαι να γράψω ειδικό άρθρο για την ιστορία αυτής της λέξης προσθέτοντας μερικά ακόμα στοιχεία.
Η λέξη «τουρνουά» θεωρείται αντιδάνειο, επειδή είναι μεν δάνειο από το γαλλικό tournoi, αλλά έχει σαν απώτερη αρχή μια ελληνική λέξη, τον τόρνο.
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη τόρνος σήμαινε αφενός το εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (εργαλείον τεκτονικόν, ώ τα στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό τορνεύω, σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή όμως όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere. Από τα λατινικά παράγεται το παλαιογαλλικό ρήμα torner, και από εκεί το ουσιαστικό torn, tor. Η λέξη πέρασε και στα μεσαιωνικά αγγλικά, κι έτσι έχει δώσει κάμποσους όρους που διεθνοποιήθηκαν και επέστρεψαν σαν αντιδάνεια, όπως τουρισμός, τουρνέ, τουρνικέ κτλ. Αλλά εμάς μας ενδιαφέρει το τουρνουά.
Σήμερα λέγοντας τουρνουά εννοούμε μια αθλητική διοργάνωση, συνήθως περιορισμένης χρονικής διάρκειας, σε ορισμένο τόπο και εκτός του επίσημου προγράμματος αθλητικών συναντήσεων. Σε ορισμένα αθλήματα, π.χ. ποδόσφαιρο, τα τουρνουά είναι μάλλον σπάνια, ενώ σε άλλα (τένις, σκάκι) είναι συχνότατα –ακόμα και στο σκάκι όμως, τα παγκόσμια πρωταθλήματα και οι Ολυμπιάδες δεν λέγονται τουρνουά.
Το τουρνουά είναι δάνειο από το γαλλικό tournoi. Ετυμολογικά ξεκινάμε από το ρήμα tourner που έδωσε περί τον 13ο αιώνα ένα παράγωγο ρήμα, το tournoyer, που σήμαινε «περιστρέφομαι, περιπλανώμαι», σημασίες τις οποίες διατηρεί και σήμερα, αλλά πήρε και την ειδικότερη σημασία «δίνω μάχη σε περιφραγμένο πεδίο». Από εκεί και το ρηματικό ουσιαστικό tournoi, περί το 1150, που σήμαινε τις μάχες που έδιναν σε συμφωνημένο χώρο αντίπαλες συμμορίες ήδη από τον 10ο αιώνα. Αρχικά χυνόταν άφθονο αίμα σε αυτές τις συγκρούσεις, αλλά με τον καιρό μπήκαν κανόνες, θεσπίστηκε συγκεκριμένο τελετουργικό και έγιναν αποκλειστικότητα των ιπποτών, που χρησιμοποιούσαν ακίνδυνα όπλα για τις μονομαχίες αυτές. Έτσι, με το τέλος του Μεσαίωνα το τουρνουά είχε πάρει τον χαρακτήρα του σπορ, οι κονταρομαχίες διέπονταν από αυστηρούς κανόνες, περίπου σαν το μπαλέτο. Η επέκταση στο χώρο του αθλητισμού ήταν το φυσικό επακόλουθο.
Επομένως, η ετυμολογική διαδρομή της λέξης είναι:
τόρνος > lat. tornus > lat. tornare > fr. torner, tourner > fr. tournoyer > tournoi > τουρνουά.
Η λέξη τουρνουά πρέπει να μπήκε στα νέα ελληνικά στις αρχές του εικοστού αιώνα. Πάντως, στο σώμα εφημερίδων της Εθνικής Βιβλιοθήκης (το οποίο, να επισημανθεί, δεν έχει αλάνθαστο σύστημα αναζήτησης) η παλιότερη εμφάνιση της λέξης που βρήκα χρονολογείται από το 1927 (για ένα τουρνουά τένις στο Ζάγκρεμπ).
Ωστόσο, η λέξη είχε εισαχθεί και στα παλιότερα ελληνικά, της εποχής του Βυζαντίου και της Φραγκοκρατίας. Διότι οι βυζαντινοί δεν είχαν ούτε κονταρομαχίες, που τις είπαν τζουστρίες (από το ιταλ. giostra ή το γαλλ. joûte) ούτε τουρνουά, που μόλις τα έμαθαν από τους Φράγκους τα είπαν τερνεμέντα. Στους γάμους του Ανδρόνικου Παλαιολόγου με την Άννα της Σαβοΐας το 1326, όπως αφηγείται ο Ιωάννης Καντακουζηνός στην ιστορία του: ἐκ μέντοι Σαβωΐας οὐκ ὀλίγοι τῶν εὐπατριδῶν εἰς τὴν Ρωμαίων ἀφικνούμενοι͵ ἐφ΄ ὅσον ἐβούλοντο συνῆσαν τῷ βασιλεῖ͵ πολλῆς ἀξιούμενοι φιλοφροσύνης. ἦσαν γὰρ δὴ οὐκ ἀνδρεῖοι μόνον καὶ τολμητίαι κατὰ τὰς μάχας͵ ἀλλὰ καὶ ἄλλως ἐν ταῖς παιδιαῖς εὐφυεῖς συνεῖναι. κυνηγεσίων καὶ γὰρ συμμετεῖχον τῷ βασιλεῖ͵ καὶ τὴν λεγομένην τζουστρίαν καὶ τὰ τερνεμέντα αὐτοὶ πρῶτοι ἐδίδαξαν Ρωμαίους οὔπω πρότερον περὶ τῶν τοιούτων εἰδότας οὐδέν.
Δεν χρειάζεται να μεταφράσω, ως γνωστόν η ελληνική γλώσσα είναι μία κι όλοι μας ξέρουμε απέξω να απαγγέλλουμε τον Όμηρο, κι άμα πιάσουμε Θουκυδίδη τον ξεπετάμε στο πι και φι, στον… Καντακουζηνό θα κολλήσουμε;
Και ο Γρηγοράς μιλάει για τα τουρνουά των ιπποτών, στη Ρωμαϊκή Ιστορία του, και περιγράφει αναλυτικά πώς γίνονταν οι αγώνες αυτοί, μόνο που χρησιμοποιεί τον όρο τορνεμέν:
Ὁ δ΄ ἕτερος τῶν ἀγώνων τορνεμὲν προσαγορεύεται. ἔχει δὲ οὕτως. μερίζονται κἀνταῦθα κατὰ φυλὰς καὶ δήμους καὶ φρατρίας καὶ ὁπλίζονται πάντες ὁμοῦ. καὶ ἀρχαιρεσιῶν γιγνομένων κλήρῳ λαγχάνουσι τὴν ἡγεμονίαν δύο τινὲς ἐξ αὐτῶν͵ ἑκατέρου μέρους ἑκάτερος. τούτου τοίνυν οὕτω μὲν πρότερον͵ νῦν δὲ συνεχῶς τελουμένου συναρίθμιος γίνεται καὶ ὁ βασιλεὺς τοῖς ὑφ΄ ἡγεμόνι τεταγμένοις͵ οἱῳδήτινι στρατιώτῃ· καὶ συῤῥηγνυμένων κατ΄ ἴσον ἀριθμὸν ἀμφοτέρων τῶν τάξεων μετὰ ῥοπάλων στεῤῥῶν παίει τε καὶ ὁ βασιλεὺς καὶ παίεται ἀφειδῶς. ἐπεὶ καὶ τὸν τρώσαντα͵ ἢ καὶ ἀποκτείναντα͵ συμβὰν οὑτωσί πως͵ κἀν τοῖς ἀγῶσιν ἀμφοτέροις͵ ἀνέγκλητον εἶναί σφισι νόμιμον ἦν, κτλ.
Εδώ βλέπουμε να μεταφέρεται αυτούσιος (τερνεμέν) ένας παράλληλος γαλλικός τύπος (torneiement), επίσης ρηματικό ουσιαστικό του ρήματος tournoyer, από τον οποίο προήλθε και η αγγλική λ. tournament. Μεγάλα τουρνουά έγιναν και στη φραγκοκρατούμενη Ελλάδα, με αποκορύφωμα το τουρνουά στον Ισθμό της Κορίνθου το 1304, που θεωρείται το κύκνειο άσμα της φράγκικης ιπποσύνης σε ελληνικά εδάφη και που το διοργάνωσαν οι πρίγκιπες της Αχαΐας Φίλιππος και Ισαβέλλα· αυτή είναι η πριγκιπέσσα Ιζαμπώ του Τερζάκη. Στο μυθιστόρημά του, ο Τερζάκης χρησιμοποιεί τη λέξη τορνέο για τα τουρνουά. Ήταν δάνειο από τα ιταλικά, όπου και μέχρι σήμερα αυτή τη μορφή έχει, torneo.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου